Kompleksowe i planowe badania archeologiczne nad starożytnym hutnictwem rozpoczęto w 1955 roku. Prowadzi je Muzeum Archeologiczne w Krakowie.
Okręg górniczo-hutniczy na terenach dzisiejszej krainy świętokrzyskiej rozpoczął swoją działalność około II wieku przed naszą erą, osiągając szczyt możliwości produkcjach w pierwszej połowie I tysiąclecia nowej ery. Starożytne zakłady dymarskie wprowadziły charakterystyczną organizację wytopu żelaza używając do tego celu kilku pieców równocześnie. Odkrywki archeologiczne piecowisk miały postać setek kloców żużla w układzie dwójkowym, trójkowym a także niekiedy czwórkowym.
Piec dymarski posiadał część dolną tzw. kotlinkę o średnicy ok. 50 cm, która była wkopana w ziemię. Przedłużenie kotlinki stanowił szyb zbudowany z iłu z domieszką krótko ciętej słomy. W dolnej jego części znajdowały się otwory, które doprowadzały powietrze. Do wytopu żelaza potrzebne były trzy zasadnicze składniki : ruda żelaza, węgiel drzewny i powietrze. Jak wykazują wytopy doświadczalne w części szybowej odbywał się proces redukcji i tu tworzyła się gąbka metalicznego żelaza zwana "łupką". Czas wytopu wynosił ok. 20 godzin i po jego zakończeniu rozbierano część szybową pieca skąd wyjmowano "łupkę". Uzyskana łupka była zlepkiem metalu, żużla i węgla drzewnego. Dopiero przez wielokrotne jej prażenie i przekuwanie uzyskiwano kawałek żelaza zdatny do wyrobu narzędzi.
Nowa Słupia jako gmina turystyczna za główne zadanie stawia sobie ochronę i eksponowanie dziedzictwa kulturowego ziemi świętokrzyskiej. W dobie europeizacji swoistej wymowy nabiera fenomen odkryć archeologicznych, na podstawie których naocznie możemy się przekonać o udziale i wpływie ludów całej Europy na postęp cywilizacyjny.
"Dymarki Świętokrzyskie" są połączeniem historii i współczesności. Jawią się wspaniałą okazją do zapoznania się nie tylko ze starożytnymi metodami wytopu żelaza, do poznania folkloru świętokrzyskiego, ale także są sprzyjającą okolicznością do aktywnego wypoczynku w tak malowniczej scenerii u podnóża Łysej Góry.
Corocznie Gmina Nowa Słupia przygotowuje dla turystów i mieszkańców okolic moc atrakcji. Na festynie można podziwiać a także nabyć wyroby rękodzielników : malarzy, rzeźbiarzy i garncarzy oraz innych twórców ludowych. Dla zmotoryzowanych na terenie Nowej Słupi organizuje się bezpieczne parkingi. Na podróżnych czeka dobrze zorganizowana baza noclegowa : hotele oraz gospodarstwa agroturystyczne. Każdego roku ?Dymarki Świętokrzyskie? jako impreza o ugruntowanej renomie i tradycji pokoleń przyciąga za
wsze tysiące turystów, którzy wyjeżdżają z bagażem niezapomnianych wrażeń.
"Dymarki Świętokrzyskie" są gwarancją udanej zabawy, wypoczynku
u, przyswojenia nowych walorów poznawczych.
"Dymarki Świętokrzyskie" są gwarancją udanej zabawy, wypoczynku, przyswojenia nowych walorów poznawczych.
Dziegieć to smoła drzewna powstająca w wyniku rozkładowej, suchej destylacji drewna. Ta lepka brunatno - czarna ciecz o charakterystycznym zapachu ma właściwości aseptyczne i bakteriobójcze. Dziegieć w postaci maści, mydeł lub roztworów jest stosowany w leczeniu grzybic, schorzeń skórnych oraz w weterynarii. Używa się go również do nasycania skór juchtowych.
Zamek Krzyżtopór - Ujazd
Ujazd jest starą osadą. W XIIw. należy do opactwa cystersów. W XVw. do znakomitego rodu Oleśnickich. Klucz dóbr wraz z Ujazdem był wówczas własnością Jana Głowacza z Oleśnicy brata kardynała Zbigniewa Oleśnickiego. W 1619r. Ujazd i Iwaniska stają się własnością Krzysztofa Ossolińskiego. Miejscowości te otrzymuje od ojca Zbigniewa Ossolińskiego.
W tym samym roku Zygmunt III Waza przyznaje mu podkomorstwo sandomierskie,
a w 1620r. starostwo stopnickie. W tym okresie istnieje w Ujeździe dwór. Kościół
najpierw drewniany, mający za sobą okres funkcjonowania jako zbór ariański, a później
murowany, za sprawą Krzysztofa Ossolińskiego.
Budowa zamku
Miejsce: Krzysztopór i Krzyżtopór
Nie jest znany dokładny okres budowy zamku. Wymienia się często rok 1621 jako
datę rozpoczęcia budowy. W piśmie fundacyjnym z 1627r. Krzysztof Ossoliński
wymienia fortecę i zamek Krzysztoporski. Rok 1631został utrwalony na bramie
wjazdowej prawdopodobnie oznaczając zakończenie pewnego etapu prac. Zamek,
jak wynika z inskrypcji, niegdyś widocznej, na attyce, został ukończony w 1644r.
Miejscowość Ujazd przyjęła nazwę Krzysztopór. Nazwa Krzyżtopór jest o wiele
późniejsza.
Z budową zamku wiąże się nazwisko Wawrzyńca Senesa, architekta i budowniczego
pochodzącego z Sent w Alpach Gryzońskich (Szwajcaria). Tak dokładnie trudno ustalić
jego rolę i zakres obowiązków związanych z budową, jak również kiedy pracował w
Ujeździe. To nie były jedyne zajęcia Wawrzyńca Senesa. Przebudował zamek w
Ossolinie, który był własnością Jerzego Ossolińskiego (brat Krzysztofa), kanclerza
wielkiego koronnego, wnosząc ponadto kaplicę zwaną betlejemką. Wykonywał również
prace przy budowie obecnej kolegiaty w Klimontowanie, której fundatorem był także
Jerzy Ossoliński.
Dalsze dzieje
Krzysztof Ossoliński zapisał zamek w 1644 roku swojemu synowi Krzysztofowi
Baldwinowi. W 1645r. Krzysztof Ossoliński umiera. Pochowany zostaje w habicie
franciszkańskim w kościele p.w. Michala Archanioła i św. Józefa przy krakowskim
klasztorze karmelitów bosych. Krzysztof Baldwin niedługo cieszy się z posiadania
okazałej rezydencji. W 1649r.ginie w bitwie pod Zborowem na kresach wschodnich.
W 1650r. umiera Jerzy Ossoliński. Zamek w Ujeździe staje się własnością rodzin:
Denhoffów, Kalinowskich, Morsztynów Paców.
W trakcie potopu szwedzkiego zamek zdobywają Szwedzi. Ujazd często odwiedza
król szwedzki Karol X Gustaw, tu spotyka się z księciem Jerzym II Rakoczym.
Nie wiadomo na ile zamek ucierpiał w tym okresie, prawdopodobnie uległ znacznym
zniszczeniom. Na pewno został również ograbiony z cenniejszego wyposażenia.
Był taki okres kiedy zamek był nie zamieszkały. Kolejni właściciele używali tylko
część pomieszczeń zamkowych. Zamek ucierpiał ponownie podczas konfederacji
barskiej.
Późniejsi właściciele nie mieli środków na remont pomieszczeń zamkowych, na jego
odbudowę. Ostatnim mieszkańcem Krzyżtoporu był Stanisław Sołtyk. Od XIXw.
właściciele zamku mieszkali w dworze w pobliskiej Plancie, zamek natomiast pełnił
funkcję "malowniczej ruiny"
Zamek
Zamek został wybudowany w typie palazzo infortezza, czyli łącząc cechy rezydencji
z cechami obronnymi. Obiekt wzniesiony z miejscowego kamienia, stanowił zespół
pałacowy i mieszkalno- gospodarczy z bastionowym systemem fortyfikacji na planie
regularnego pięcioboku. Założenie wyznaczał obwód oskarpowanych wałów ziemnych
z pięcioma bastionami: północnym (Baston "Wielki Barbakan"), północno-wschodnim
(Bastion "Oto dla Ciebie"), północno-zachodnim (Bastion "Korona") południowo-
zachodnim (Bastion "Szary Mnich") i południowo-wschodnim. (Bastion "Smok")
Dwa ostatnie znajdują się na linii bramy wjazdowej (z krzyżem i toporem)
Zespół warowny uzupełniała sucha fosa. Ziemne wały wokół zamku oskarpowane
murem z kamienia były posadowione na płycie skalnej. Łączna powierzchnia murów
wynosiła 3730m2.
Nie jest znany dokładny okres budowy zamku.
Wymienia się rok 1621 jako datę rozpoczęcia
budowy. W piśmie fundacyjnym z 1627r.
Krzysztof Ossoliński wymienia fortecę i zamek
Krzysztoporski. Rok 1631został utrwalony na
bramie wjazdowej - prawdopodobnie oznaczając
zakończenie pewnego etapu prac. Zamek,
jak wynika z inskrypcji, niegdyś widocznej,
na attyce, został ukończony w 1644r.
Krzysztof Ossoliński by móc zrealizować
swoje planu, wydał olbrzymią jak na owe czasy
kwotę 30 mln złotych. Dla potrzeb inwestycji
wybudowano kamieniołomy, cegielnie, warsztaty
rzeźbiarskie, kamieniarskie, stolarskie.
W pierwszym okresie funkcjonowania zamku Ujazd nazywany był Krzysztoporem
(od imienia właściciela i herbu). Nazwa Krzyżtopór pojawiła się znacznie później
Zamek "Krzyżtopór" miał tyle okien ile dni w ciągu roku. W przypadku roku
przestępnego odsłaniano dodatkowe 366 okno.
Zamek miał tyle pokoi ile tygodni w ciągu roku (52 lub 53).
Miał sal tyle ile miesięcy, wież tyle ile kwartałów
Krzyżtopór posiadał system wentylacyjny i grzewczy. Układ kanałów wewnątrz
budynku powodował, że ciepło i świeże powietrze docierało do poszczególnych
pomieszczeń. Dla gospodarczych potrzeb zamku, funkcjonowała instalacja wyciągowa
przypominająca windy
Nad salą jadalną w jednej z wież znajdowało się akwarium, w którym pływały
egzotyczne ryby.
Kubatura budynków wynosi około 70 tys. m3, powierzchnia ok. 1,3 ha, długość
murów ok. 600m, natomiast średnia wysokość wałów 5-7m, a miejscami 15m.
Nad marmurowymi żłobami stajni, które były ulokowanie w pomieszczeniach
piwnicznych znajdowały się zwierciadła. Prawdopodobnie chodziło o oświetlenie
ciemnych pomieszczeń. Przez specjalną konstrukcję okien światło padało na lustra
i odbijając się od nich oświetlało stajnie. Stajnie były zbudowane dla 300 koni.
W jednym z pomieszczeń stajennych panują znakowite warunki akustyczne.
W przyszłości może być to wykorzystane dla celów organizacji imprez muzycznych
W podziemiach zamku można zobaczyć małe stalaktyty, narosłe w wyniku
długoletniego spływu wody wzdłuż szczelin w murach.
W jednej z wież znajduje się źródło, dostarczające czystej wody
Zamek posadowiono, po zebraniu wierzchniej warstwy gleby i zwietrzeliny,
na litej skale.
Jak głosi legenda Krzyżtopór miał mieć podziemne połączenie z Ossolinem.
Właściciele zamków w Ujeździe i Ossolinie, jeździli tym lochem do siebie w gościnę,
saniami po specjalnej powierzchni wyłożonej cukrem, który miał imitować lód.
Krzyżtopór ma też swojego ducha, jak każdy szanujący się zamek. W księżycową
noc można spotkać na murach czarną postać rycerza. Jest nim ponoć syn Krzysztofa
Ossolińskiego, który zginął podczas walk na kresach wschodnich, Krzysztof Baldwin
Ossoliński, ukazujący się w husarskiej zbroi. W ruinach pojawia się też Biała Dama.
Na wieży bramnej obok krzyża i topora znajduje się tajemniczy znak, który
przypomina literę "W". Krzysztof Ossoliński, miał pewne zainteresowania związane
z astrologią i magią, stąd też mógł wynikać pomysł układu pomieszczeń związany
z czasem. Niektórzy dodatkowo w symbolu "W" dopatrują się jakiegoś magicznego
znaku. Symbol ten zgodnie z aramejską księgą Zohar oznacza wieczne trwanie tego
miejsca. Najprawdopodobniej znaczenie jego jest prozaiczne. Oznacza herb Habdank
lub herb Dębno. Herby te zamieszczamy obok
Topór na wieży bramnej oznacza herb Ossolińskich, natomiast krzyż jest
symbolem katolicyzmu co podkreślano w dobie reformacji i kontrreformacji.
Krzysztof Ossoliński zmarły w 1645r. został pochowany w podziemiach kościoła
Karmelitów Bosych w Krakowie w habicie franciszkańskim
Jeszcze w XIXw. istniał na bramie wjazdowej napis, który nie zachował się, o
którym wspomina Klementyna z Tańskich Hoffmanowa w listach z podróży w 1828r.
Oto jego treść: "Krzyż obrona, krzyż podpora, dziadki naszego Topora".
W 1815r. zamek przeszedł w posiadanie Ludwika i Konstancji z Sołtyków
Łempickich. Właściciele zamku mieszkali w dworze w pobliskiej Plancie. Ani ich,
ani późniejszych właścicieli nie było stać na odbudowę zamku. Zamek stał się
"malowniczą ruiną"
Św. Krzyż i Łysa Góra
Chrzest Polski wywarł ogromny wpływa na naszą kulturę i życie narodowe. Z tą datą rozpoczęły się dzieje literatury i architektury kamiennej. Na Łyścu uwidoczniło się to wzniesieniem murowanej świątyni pod wezwaniem Trójcy Przenajświętszej. Uszanowano stary zwyczaj zbierania ludzi na obrzędy religijne na szczycie góry, nadano mu jednak nową treść. Tak postępowano i na innych miejscach kultowych. W starych kronikach czytamy: Książę kazał budować cerkwie stawiając je na tych miejscach, gdzie stały bałwany. Pierwszy kościół na Łyścu uległ zniszczeniu, pozostały tylko fundamenty. Jeszcze pod koniec XIX w. Gwiaździc zwiedzając Św. Krzyż widział fundamenty koliste leżące wprost kościoła uważane przez tradycję za ślady kościoła wzniesionego przez Dąbrówkę. Ciekawą i najbardziej prawdopodobną wiadomość podaje notatka na karcie 238 Kodeksu z XV wieku, w który wszyte były ,,Kazania Świętokrzyskie". Roku Pańskiego 1461 starożytny kościół Św. Krzyża na Łyścu został na nowo konsekrowany. Rotunda i pośrodku niej wielki ołtarz został rozebrany i usunięty przez opata Michała...
W pierwszych dniach wojny (6.09.1939 r.) niemiecki nalot ciężko rani zaby?tek świętokrzyski. Jedna bomba rujnuje krużganek przylegający do kościoła, druga - północne skrzydło, dawną aptekę. Wybuch bomby wzniecił też pożar, który księża zdołali ugasić. Zmorą lat okupacyjnych była obawa przed aresztowaniem, które mogło nastą?pić w każdej chwili i z jakiegokolwiek powodu. Nie miał człowiek pewności czy przeżyje spokojnie dzień, czy uniknie łapanki wracając do domu, czy w nocy nie zostaje aresztowany. Rewizji i aresztowań nie uniknęli Oblaci na Św. Krzyżu. Tuż po Świętach Wielkanocnych (o świcie 3 kwietnia 1940 r.) gestapo otoczyło klasztor, wdarło się do wewnątrz i przeprowadziło gruntowną rewizję. Trzech księży i jednego brata poddano na miejscu badaniom, które połączone były z biciem aż do utraty przytomności. Tych czterech badanych aresztowano i osadzono w więzieniu w Kielcach. O. Jan Finc, po kilku miesiącach pobytu w więzieniu, został rozstrzelany w pobliżu Kielc, pozostałych natomiast zwolniono. Jeszcze dwukrotnie gestapo nawiedziło w 1940 r. Św. Krzyż i aresztowało O. Jana Kulawego, O. Pawia Kulawego i O. Jana Pawołka. Wszyscy trzej zginęli w obozie oświęcimskim, natomiast O. Antoni Leszczyk - na Majdanku. Wśród zamęczonych znalazł się wielce zasłużony dla Polonii Kanadyjskiej, jak również dla Św. Krzyża O. Jan Kulawy, Ponieważ pochodził ze Śląska - Niemcy nie mogli mu darować patriotycznej postawy w czasie plebiscytu śląskiego jesienią 1941 roku hitlerowcy urządzili w budynkach klasztornych zajmowanych poprzednio przez więzienie, obóz zagłady dla jeńców radzieckich. O warunkach jakie tu panowały świadczyły ostrzegawcze napisy umieszczone na ścianach l korytarzy: ludożerstwo będzie karane rozstrzelaniem. Przeciętny stan obozu wyno-i sił około 2 tyś. osób. Kilka razy go uzupełniano. Wykańczano jeńców głodem! i chorobami zakaźnymi. Obóz jeniecki na Św. Krzyżu był z góry przeznaczony na wyniszczenie. Nie utworzono tu samorządu jenieckiego, nie sporządzono ewiden?cji, tylko zadowalano się stanem liczebnym. Zdarzały się ucieczki, ale nie były one częste. Na to by uciekać trzeba było mieć trochę kondycji, a to były cienie ludzi. Obóz zlikwidowano w II połowie 1942 roku, Trwałym dowodem zbrodni niemiec?kich są mogiły na polanie Bielnik, gdzie spoczywa około sześciu tysięcy jeńców. W ostatniej fazie wojny front zatrzymał się parę miesięcy prawie u podnóża Łysej Góry, co stało się powodem dodatkowego zniszczenia budynków klasztornych. Warunki bytowe na Św. Krzyżu w czasie wojny były bardzo trudne. Klasztor nie posiadał ani skrawka pola, a przy kościele nie było i nie ma parafii. Zakonnicy żyli tylko z jałmużny litościwych ludzi. Młodzi księża pracowali w lesie jako drwale. Wreszcie rozproszyli się szukając schronienia i pracy u życzliwych księży proboszczów. Na miejscu pozostał O. Prowincjał Wilkowski i kilku braci. Mimo tych trudności i zagrożeń, Oblaci nie opuścili Św. Krzyża. Jako jedyni mieszkańcy na tym leśnym odludziu chronili zabytek przed rabunkiem i kompletną dewastacją.
Starożytny człowiek chętnie obierał wzgórza na miejsce kultu religijnego. Zazwyczaj były to góry zewsząd widoczne. Taką jest właśnie Łysa Góra i dlatego stała się miejscem kultu religijnego jeszcze w czasach pogańskich. Historią swoją sięga czasów kultury łużyckiej (1300-400 p.n.e.). Żyzna okolica, dość gęsto zaludniona, a zwłaszcza uplasowanie się przemysłu hutniczego u podnóża góry sprzyjały rozwojowi ośrodka kultowego w okresie rzymskim i wczesnego średniowiecza. Trwałym śladem tego rozkwitu jest ,,krąg kultowy" - tajemniczy wał usypany z tłucznia kamiennego, długości około 2 km, dobrze zachowany od strony wschodniej. Pamięć o istnieniu kultu religijnego w czasach przedchrześcijańskich na Łyścu była zawsze żywa. Już piętnastowieczna monografia i wszystkie następne rozpisu?ją się o tym i wspominają o wale kultowym. W latach 1956-1960 Instytut Historii Kultury Materialnej PAN przeprowadzał badania archeologiczne na Świętym Krzyżu. Wtedy przebadano pogański wał kultowy. U podstaw wału znaleziono ceramikę ze starszego okresu średniowiecza. Na tej podstawie określono prawdo?podobną datę powstania wału (VIII w.). Wcześnie też zwrócono uwagę na znaleziska archeologiczne. O. Rufm w 1611 roku opisując Święty Krzyż podkreśla, że Łysa Góra była miejscem, gdzie gromadziła się ludność już w czasach przedchrześcijańskich, czego dowodzą znajdowane fragmenty zbroi i ułamki broni. Ciekawą wzmiankę umieścił O. Jabłoński pod rokiem 1686: Przed drzwiami kościoła naszego w boku skalę kując, trafunkiem napadli na miejsce, w którym znaleziono bożyszcze dawne węglami osypane*. Ks. Gacki w 1873 r. pisze, że za czasów Staszica znajdowano tu popielnice2. To stwierdza też Gwiaździc i inni. Legendy związane z Łysą Górą mówią nie tylko o czci oddawanej tu bóstwom, ale również o ,,zamku" - ośrodku władzy, który poprzedzić miał fundację benedyktyńską. ,,Powiest Rzeczy Istej", czyli powieść czeska z XV w. przekazuje nam historię pani łysogórskiego zamku, która uniesiona pychą wymagała dla siebie czci boskiej. Za to bluźnierstwo poniosła śmierć, a gromy zniszczyły i rozsypa?ły budowle zamkowe. Jeszcze do dziś bieleją zwaliska skał. Tę opowieść można uważać za ludowe tłumaczenie powstania gołoborzy.
Starożytna kopalnia krzemienia w Krzemionkach
W 3 lata po odzyskanie niepodległości Polski, młody 32-letni geolog prowadził prace terenowe w rejonie Gór Świętokrzyskich. Ich celem było wykonanie karty geologicznej powiatu opatowskiego. Uczony oglądał i badał wszystkie kamieniołomy i odsłonięcia. We wsi Magonie miejscowi chłopi wydobywający wapień do produkcji wapna pokazali mu dziwne ,,nory i lochy", w których znajdowali kawałki poroża jeleni i saren oraz kamienne narzędzia. Geolog spenetrował kilka takich podziemnych wyrobisk a następnie wyruszył dalej w kierunku wsi Krzemionki, badając powierzchnię pokrytą lejami i zapadliskami. Tego dnia przemaszerował 30 km. Pod wieczór już wiedział, że ma do czynienia z niezwykłym obiektem - kopalniami z epoki kamienia. Odkrycia dokonał 19 lipca 1922 r. w środę w godzinach przedpołudniowych. Nazywał się Jan Samsonowicz, (późniejszy profesor, wielce zasłużony dla nauki polskiej). Od tego pamiętnego dnia wszystko się zmieniło. Kopalnie w Krzemionkach stały się obiektem naukowych badań i troski wielu pokoleń archeologów, geologów i przyrodników polskich. W dowód uznania tego rewelacyjnego dla nauki odkrycia na terenie obecnego rezerwatu w latach 70-tych XX w. prof. dr hab. Janowi Samsonowiczowi ufundowano pamiątkowy pomnik..
KALENDARIUM
Górna Jura (drugi okres mezozoiku; ok.159,4-ok.142 mln. lat temu), oksford (159,4 - 154,1 mln lat temu) czas tworzenia się krzemieni pasiastych.
IV- poł. II tys. p.n.e. - eksploatacja kopalń krzemienia pasiastego w Krzemionkach (górnicy kultur: pucharów lejkowatych, amfor kulistych i mierzanowickiej).
Poł. II - poł. I tys. - teren kopalń tylko sporadycznie odwiedzany jest przez społeczności kultur trzcinieckiej i łużyckiej.
Okres lateński - incydentalnie penetrowano niezagruzowane komory (np. rejon szybu 2)
Okres wpływów rzymskich - w pobliżu kopalń, w rejonie lejków krasowych wytapiano żelazo. Tam też pozostawiono monety rzymskie Maksymiana Herkulesa (294-305) i Konstantyna I Wielkiego (306-337).
XII - XIII w .- z lejów krasowych znajdujących się na południe od pola górniczego wydobywano glinę do wyrobu naczyń; tereny te wykorzystywano także do polowań.
(?) XVIII - 1967 r. - tereny pola eksploatacyjnego należące do wsi Stoki Stare były odlesionymi polami uprawnymi. Wieś ta istniała już w 1509 r. i należała podówczas do Jakuba z Szydłowca. Prowadzona przez wiele pokoleń intensywna orka zniwelowała hałdy, lejki poszybowe i znajdujące się tam pracownie krzemieniarskie.
5 maja 1863 r. - zwycięska bitwa powstańców styczniowych dowodzonych przez Dionizego Czachowskiego stoczona z Rosjanami dowodzonymi przez mjr Klewcowa na terenie późniejszego rezerwatu w Krzemionkach.
1911 - 1946 - stopniowe odlesiania terenu kopalń.
1913 - powstanie wsi Krzemionki. W granicach obecnego rezerwatu stało 24 zagrody, z czego 15 ulokowane było w obrębie pola eksploatacyjnego lub w jego bezpośredniej bliskości w tym również piec do wypalania wapna.
1906(?) - z przerwami aż do lat 50-tych XX w. - działalność wapiennikarzy na terenie pola eksploatacyjnego w Krzemionkach. Pojawienie się wielkich zniszczeń, w tym zw. ,,Wielkich Komór" przy trasie turystycznej nr 1.
1914 (?) - 1945 - pod uprawą znajdowały się wszystkie lejki krasowe w południowej części rezerwatu.
1921 - S. Krukowski po raz pierwszy scharakteryzował krzemień pasiasty i nazwał go "astarckim,, ( obecnie: "krzemień jurajski, górnooxfordzki").
19 lipca 1922 r.- geolog i paleontolog z Państwowego Instytutu Geologicznego, J.Samsonowicz odkrył kompleks kopalń neolitycznych w Krzemionkach.
1923 - S. Krukowski i Z. Schmit wizytują kopalnie w Krzemionkach.
1925 - pierwsze profesjonalne prace wykopaliskowe w Krzemionkach. Józef Żurowski Konserwator Zabytków Prehistorycznych Okręgu Zachodnio - Małopolskiego i Śląskiego odgruzował podziemia 7 szybów.
1926 - inż. Mieczysław Radwan, docent w Akademii Górniczej w Krakowie i pierwszy badacz starożytnego hutnictwa żelaza w Górach Świętokrzyskich postulował stworzenie rezerwatu w Krzemionkach, prowadzenie robót badawczych z pomocą górników i założenie stacji do badań naukowych. Jako pierwszy podaje informację, że na stanowisku Ćmielów - Gawroniec była "wytwórnia siekier z krzemienia pasiastego" i że takich stanowisk obróbki krzemienia było więcej.
1926 - wykopaliskowe badania archeologiczne kierowane przez Zygmunt Szmit (hałda i częściowo szyb).
1928 - prezydent RP wydał rozporządzenie (dekret) o ochronie zabytków, wśród których wymieniono też prahistoryczne kopalnie krzemienia.
1928 - S. Krukowski rozpoczął prace wykopaliskowe w płn. części pola eksploatacyjnego w pobliżu łomów wapiennikarzy. Wyeksplorował tam 3 szyby.
1929 - 1932 - S. Krukowski odgruzował w pobliżu zdewastowanych podziemi wypełniska szybów nr 1,2 i 3 ,
1928 - 1932 - wykupiono ok. 24 ha pola górniczego, z funduszy Kultury Narodowej, Zakładów Ostrowieckich, sejmiku powiatu opatowskiego, Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajobrazowego w Ostrowcu oraz prywatnych składek pracowników PMA tworząc zręby rezerwatu archeologicznego.
1929 - S. Krukowski wyznaczył obszar pola eksploatacyjnego. Od tego momentu na obszarze pola eksploatacyjnego rozpoczęła się naturalna sukcesja lasu.
1929-52, 1968-78 - rezerwatem archeologicznym w Krzemionkach administrowało Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie.
1932 - wybudowano nowy dom dla strażnika rezerwatu.
1939 - S.Krukowski wieś Krzemionki nazwał Krzemionkami Opatowskimi.
Okres międzywojenny - 1959 - wznowiono prace w kamieniołomie, eksploatacja kamienia pochłonęła kilka lejków krasowych i obozowisk neolitycznych górników oraz część wyrobisk górników z XVIII-XIX w. (?), wyrabiających skałki do broni palnej (?).
II wojna światowa - w podziemiach w Krzemionkach ukrywali się Żydzi, miejscowa ludność i partyzanci. Pole eksploatacyjne w trzech miejscach przecięły linie hitlerowskich okopów.
1945 - odcinki rowów strzeleckich przecinające pole eksploatacyjne zostały zadokumentowane i zasypane przez M. Drewko.
1945 - na skutek działań dyrektora PMA w Warszawie, Ludwika Sawickiego, wyłączono cały teren pola eksploatacyjnego należący do gospodarzy wsi Krzemionki i Magonie spod uprawy.
28 września 1945 - Wojewódzki Konserwator Zabytków w Kielcach wydał orzeczenie o uznaniu terenu neolitycznej kopalni krzemienia za zabytek i o ustanowieniu rezerwatu (Decyzja Nr 1).
1946 - rezerwat rozszerzono na 382 ha i wpisano pod nr 8 do rejestru zabytków archeologicznych woj. kieleckiego.
1946-50 - ze względu na tworzony rezerwat część mieszkańców Krzemionek przesiedlono, osadzając ich w Mydłowcu i Winiarach, woj. świętokrzyskie.
1947-48 - powstał plan warstwicowy pola górniczego w skali 1:200 autorstwa inż. R. Gizowskiego.
1948 - M. Drewko odgruzował do celów konserwatorskich część chodników szybów 1, 2 i 3 oraz wykonał szereg planów i profili.
1953-67 - rezerwatem administruje Wojewódzki Konserwator Zabytków w Kielcach (formalnie a bezpośrednio inż T. Żurowski z Zarządu Ochrony i Konserwacji Zabytków w Ministerstwie Kultury i Sztuki).
1953 -54 i 1958 - 1961 - Tadeusz Żurowski działając z ramienia Centralnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki podjął kolejne prace badawcze i konserwatorskie w szybach 2 i 3. Szyb 1 ze względu na stan zachowania został zasypany a w kopalniach 2 i 3 odgruzowano chodniki i komory, dokumentując znalezione tam narzędzia pracy i prahistoryczne rysunki.
II poł. lat - 50 -tych - zbudowano drewniany baraczek - bazę dla ekipy archeologicznej .
1958 - T. Żurowski prowadził prace archeologiczne przy dwóch lejkach krasowych znajdujących się w południowej części rezerwatu, gdzie odkryto ceramikę z XII - XIII w. oraz piecowiska typu dymarskiego.
1959- 61 - T. Żurowski badał szyb nr 4.
1960 - zespół kierowany przez Krzysztofa Dąbrowskiego i W.Stopnickiego (IHKM PAN, Instytut Geofizyki PAN, Zakład Geologii UW) prowadził badania elektrooporowe w rejonie szybów 2, 3 i 4.
27 maja 1967 - odnowiono decyzję WKZ o uznaniu Krzemionek za rezerwat archeologiczny.
1967 - T. Żurowski przeprowadza kolejne roboty konserwatorsko - pomiarowe w obrębie ,,Wielkiej Komory".
1 stycznia 1968 - Minister Kultury i Sztuki powołał Oddział PMA w Krzemionkach. Oddano do użytku PMA w Krzemionkach dwa pawilony pełniące funkcję magazynu zabytków i tymczasowej wystawy.
1968 - powstał fabularyzowany film Macieja Sieńskiego o Krzemionkach pt. ,,Prastary Skarb" zrealizowany przez Wytwórnię Filmów Dokumentalnych ,,Czołówka".
1969 -70 - wykopaliskowe prace archeologiczne w rejonie szybu 5 kierowane przez Jana Kowalczyka, Bogdan Balcera i Zygmunta Krzaka (ten ostatni tylko w 1969 r.) z ramienia PMA w Warszawie.
1970 - specjaliści z Przedsiębiorstwa Poszukiwań Geofizycznych w Warszawie prowadzili badania metodą elektrooporową i grawimetryczną, pozwalającą na częściowe rozplanowanie podziemi szybu 5.
1975 - PMA w Warszawie zawiera z Muzeum Regionalnym w Ostrowcu porozumienie o współpracy na terenie Krzemionek
1976 - J.Bąbel wystąpił oficjalnie z propozycją wykonania w podziemiach kopalń w Krzemionkach tzw. tunelu ekspozycyjnego. Projekt ten był dyskutowany w środowiskach specjalistów w 1978, 1980,1981 i 1983 r.
9 listopada 1978 - zawarto porozumienie między Dyrekcja Kombinatu Budownictwa Górniczego ,,Wschód" w Lublinie, kołem Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Górnictwa przy Kopalniach Lubelskiego Zagłębia Węglowego w Lublinie, Dyrekcją PMA, kierownictwem MR w Ostrowcu i władzami politycznymi i administracyjnymi Ostrowca dotyczące objęcia patronatem kopalń w Krzemionkach przez KBG ,,Wschód".
20 listopad 1978 - decyzją nr 14 Ministra Kultury i Sztuki , PMA w Warszawie przekazało cały majątek oraz etaty swego oddziału w Krzemionkach na rzecz Muzeum Regionalnego w Ostrowcu Św. od 1979 - rezerwatem w Krzemionkach administruje Muzeum Regionalne (obecnie Historyczno- Archeologiczne) w Ostrowcu Św., które jest organizatorem środków finansowych na badania archeologiczne i inwestorem wszelkich prac górniczych i budowlanych na terenie rezerwatu, a od roku 2001 prowadzi samodzielnie badania archeologiczne na terenie rezerwatu. Dyrektorem tego Muzeum do 30 czerwca 2006 r. był mgr Janusz Wojciech Kotasiak.
Od 1979 - rezerwatem w Krzemionkach administruje Muzeum Regionalne (obecnie Historyczno- Archeologiczne) w Ostrowcu Św., które jest organizatorem środków finansowych na badania archeologiczne i inwestorem wszelkich prac górniczych i budowlanych na terenie rezerwatu, a od roku 2001 prowadzi badania archeologiczne na terenie rezerwatu.
1979 -1980 - nawiązano współpracę z Instytutem Projektowania i Budowy Kopalń AGH w Krakowie dotyczącej podziemnych prac w Krzemionkach. Nawiązano też współpracę z Departamentem Szkolnictwa Ministerstwa Górnictwa i Energetyki, Dyrekcją Zasadniczych szkół Górniczych z woj. lubelskiego, Dyrekcją Przedsiębiorstwa Robót Górniczych w Łęcznej oraz Zrzeszeniem Przedsiębiorstw Robót Górniczych i Budowy Szybów w Katowicach.
1979 - 1984 - wykopaliskowe prace archeologiczne wzdłuż tzw. ,,magistrali" (kopalnie jamowe, kopalnia 6/668, szybik ,,O" i częściowo podziemia kopalni 7/610. Pracami kierował J.Bąbel z ramienia PMA.
1980 - zakończono budowę ogrodzenia ,,ścisłego rezerwatu" w Krzemionkach.
20 czerwca 1983 - projekt przeprowadzenie tunelu ekspozycyjnego ( trasa turystyczna nr 1) zostaje zatwierdzony przez Komisję Konserwatorską Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki. Inwestorem przedsięwzięcia było MR w Ostrowcu, dozór archeologiczny nad pracami miała ekipa PMA kierowana przez J. Bąbla.
1983 - przeprowadzono badania geofizyczne w rejonie szybów 1, 2, 3, 4, 6, 7, 0 oraz wzdłuż magistrali wykopów. Badania teledetekcyjne metodą radarową wykonała Pracownia Teledetekcji Krakowskiego Przedsiębiorstwa Geodezyjnego, zaś badania elektrooporowe Pracownia Postępu Fizyko -Technicznego w Badaniach Terenowych IHKM PAN w Warszawie pod kierownictwem T. Herbicha. Ten ostatni zespół stosował także sejsmiczną metodę badań.
Grudzień 1984 r. - decyzją dyr. PMA J. Jaskanisa powołano w obrębie Działu Neolitu PMA wyspecjalizowany Zespół do Badań Pradziejowego Górnictwa. Kierownikami prac wykopaliskowych na terenie rezerwatu byli kolejno jego członkowie S.Sałaciński (1985 - 1987), W.Borkowski (1988 -1989, 1993 - 2000) oraz W.Migal (1990 -1992).
11 czerwca 1985 - oficjalne otwarto dla ruchu turystycznego 1 trasę podziemną i wybudowano nad nią pawilon osłonowy.
1985 -1986 - na linii ,,magistrali" przebadano kopalnię niszową 8/669 oraz hałdę ją otaczającą. Stwierdzono tam również dwa poziomy eksploracji warstw krzemienionośnych.
1985 - badaniami geofizycznymi Pracowni Postępu Fizyko -Technicznego w Badaniach Terenowych IHKM PAN w Warszawie pod kierownictwem T. Herbicha objęto szyb 8/669, w następnym wycinek północnej części pola górniczego.
1985-1986, 1988, 1992 - 1999 - kontynuowano prace wykopaliskowe kopalni 7/610.
29 sierpnia 1986 r. - odnowienie decyzji WKZ w Kielcach o uznaniu Krzemionek za rezerwat archeologiczny (Nr rej. 1/499 Dz.AO).
1986 - 1988 - badaniami geofizycznymi Pracowni Postępu Fizyko -Technicznego w Badaniach Terenowych IHKM PAN w Warszawie pod kierownictwem T. Herbicha objęto szyb 10/1441, a w kolejnym sezonie rozpoznawano obszar pola górniczego w trzech miejscach (rejon ,,magistrali", w którym ustalono przebieg pęknięcia tektonicznego górotworu towarzyszącego dyslokacji o kierunku NEE-SWW; tzw. ,,przesieka ' przy szybie 9/160, gdzie zlokalizowano część pola eksploatacyjnego oraz ustalono zewnętrzną granicę pola górniczego na terenach zniszczonych na powierzchni współczesną orką; ,,Stoki", gdzie uchwycono zasięgi eksploatacji złoża krzemiennego po zewnętrznej i wewnętrznej stronie wychodni.
1986 - 1989 - bezpośrednio kierujący pracami M.Zalewski rozpoznawał wykopaliskowo obozowiska górników neolitycznych na południe od pola eksploatacyjnego. Wykopy oraz rowy sondażowe odchodzące na kilkadziesiąt metrów od zagłębienia lejka krasowego zwanego przez S.Krukowskiego ,,Smużkiem" a przez badaczy ,,Kałem Cebuli", ujawniły materiały krzemienne oraz ceramiczne kultury pucharów lejkowatych i in.
1987 - na północnym skrzydle pola górniczego w Krzemionkach badaniami wykopaliskowymi objęto kopalnię filarowo - komorową 9/160.
1988-1989 - starając się odpowiedzieć na pytania dotyczące sytuacji geologiczno-górniczej w południowym rejonie pola górniczego (geologii, organizacji pola górniczego i lokalizacji różnych typów kopalń) badano wykopaliskowo szyb 10/1441 (dół powapiennikarski W.Kieliszewskiego).
1989 r. - badaniami geofizycznymi Pracowni Postępu Fizyko -Technicznego w Badaniach Terenowych IHKM PAN w Warszawie pod kierownictwem T. Herbicha objęto także kraniec południowego skrzydła (tzw. ,, Stoki"), znajdujący się na terenie wsi Stare Stoki, gdzie starano się określić zasięg eksploatacji złoża po zewnętrznej i wewnętrznej stronie wychodni. Przeprowadzone tam prace geofizyczne ekipy T. Herbicha weryfikowano dwoma wykopami sondażowymi. Odkryto w nich dwie jednostki eksploatacyjne oraz materiały krzemienne z wczesnej epoki brązu, co wstępnie datuje owe jednostki górnicze na czasy kultury mierzanowickiej.
1989 - K. Misiewicz z Pracowni Postępu Fizyko-Technicznego IHKM PAN badał metodą magnetyczną rejon szybu 7/610. W jej wyniku tych prac m.in. oszacowano wielkość wyeksploatowanego skupiska ognisk odkrytych w sezonie 1988.
10 czerwca 1990 - oficjalnie otwarto dla ruchu turystycznego 2 trasy podziemnej i wybudowanego nad nią pawilonu osłonowego.
1991 - zbudowano drogę pożarowa, łącząca parking z rejonem studni i pawilonu trasy turystycznej nr 2.
1991-1992 - badaniami wykopaliskowymi objęto położone na NE od kopalni 9/160 pracownię krzemieniarską kultury amfor kulistych (wykop I/91). Badania te m.in. wykluczyły istnienie w tym rejonie kopalń kultury pucharów lejkowatych.
1991 - zespół T.Herbicha rozpoznawał kopalnie na polu górniczym pomiędzy szybem 7/610 a trasą turystyczną nr 1 (tj. szybami 1,2,3).
1991-1992 - powstaje ,,skansen" archeologiczny w Krzemionkach z rekonstrukcjami chat neolitycznych, fosą i palisadą. 8 września 1994 - Zarządzeniem Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej zespół neolitycznych kopalń w Krzemionkach uznany został za ,, Pomnik Historii " (Monitor Polski nr 50 z dnia 16.IX.1994 r., poz. 419).
8 września 1994 - Zarządzeniem Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej zespół neolitycznych kopalń w Krzemionkach uznany został za ,, Pomnik Historii " ( Monitor Polski nr 50 z dnia 16.IX.1994 r., poz. 419).
1995, 1997, 1999-2000 - prowadzono prace badawczo-konserwatorskie w podziemiach szybów sąsiadujących z trasą turystyczną nr 1. ( rejon tzw. ,,Wielkich Komór").
1995- zadokumentowano i zabezpieczono materiał zabytkowy z rejonu wykopu wodociągu doprowadzającego wodę ze studni do budynku zaplecza muzealnego w poprzek pola eksploatacyjnego.
1995 - podczas badań ratowniczych wyprzedzających zabezpieczenia kopalni na trasie nr 1 (w rejonie odcinka A, gdzie było zasypisko szybowe kopalni nr II) natrafiono na fragment kości długiej, określonej przez prof. A.Wiercińską, jako kość ludzka. Było to pierwsze tego typu znalezisko w krzemionkowskich podziemiach i przez swą wyjątkowość zasługujące na szczególną uwagę.
27 czerwca 1995 - Zarządzeniem Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa uznano Krzemionki dodatkowo za rezerwat przyrodniczy (Monitor Polski Nr 33 z dnia 17.VII. 1995 r., poz. 396).
1996 - międzynarodowa konferencja krzemieniarska ( VII International Flint Symposium Warszawa - Ostrowiec Św .). Krzemionki zwiedzają badacze z 27 krajów z 5 kontynentów.
1996 - doprowadzono wodę z hydroforu do zabudowań administracyjno - muzealnych.
1996-1997 - Instytut Inżynierii Systemów Środowiska Politechniki Warszawskiej wykonał ekspertyzy dotyczące uciążliwości obszaru (hałdowiska) Huty Ostrowiec S.A. (oddziaływanie na wody podziemne, ochrona powietrza atmosferycznego, stan gleb i hałasy).
1997-2001 - zbudowano pawilon osłonowy nad studniskiem szybu 7/610 i jego hałdą w celu stałego wyeksponowania dla potrzeb muzealnych wyników prac wykopaliskowych w formie pełnej rekonstrukcji obozowiska i pracowni neolitycznych górników oraz zadaszenia i wylotu szybu .
30 kwietnia 1998 - Wojewódzka Komisja Ochrony Przyrody w Kielcach podjęła uchwałę wyrażająca zgodę na dopuszczenie do funkcjonowania zakładu przerobu żużla na terenie rezerwatu przyrody ,,Krzemionki Opatowskie".
1999 - aby ułatwić transport urobku z podziemi oraz materiałów obudowy górniczej, przebadano wypełnisko szybu 11 (przez które przechodziły okopy z czasów II wojny światowej). Szyb ten stosownie zabezpieczony i obmurowany stał się szybem technologicznym dla ekipy górników kierowanych przez inż. A.Krawczyka.
15 grudnia 1999 - decyzja Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora w Kielcach (znak WO. SOZ Ki-4430/3220/99) o ścisłym wyznaczeniu granic rezerwatu w Krzemionkach. Rezerwat ten liczy sobie obecnie 347,6550 ha i stanowi w całości własność Skarbu Państwa. Został wpisany do rejestru zabytków archeologicznych województwa świętokrzyskiego pod nr Al/499/1Aa. Teren byłego kamieniołomu znalazł się poza obszarem rezerwatu archeologicznego. Stanowi on własność Huty Ostrowiec (28,53 ha powierzchni). Omawiany teren znajduje się jednak w obrębie rezerwatu przyrodniczego a zatem podlega wszelkim nakazom i zakazom wynikłym z tego faktu.
2000 - odczyszczono i przebadano powierzchnię hałdy szybu 12/805, przez które przechodziły okopy z czasów II wojny światowej. Od trasy nr 1 w kierunku trasy nr 2 przebadano i wykonano 12 mb tzw. chodnika technologicznego. Pracami bezpośrednio kierował Witold Migal (PMA).
2001 - prace konserwatorskie w komorze 3/4 w ,,Wielkich Komorach" przy trasie nr 1. Prace wykonała firma GEOHYDROWIERT inż. A.Krawczyka. Badaniami archeologicznymi z ramienia Muzeum Historyczno - Archeologicznego w Ostrowcu kierował Jerzy Bąbel.
2001-2004 - wykonano szyb wentylacyjno - ewakuacyjny oraz chodnik łącznikowy pomiędzy tym szybem a trasami podziemnymi nr 1 i 2 . Prace górnicze prowadziła firma GEOHYDROWIERT inż. A. Krawczyka. Badaniami archeologicznymi ekipy Muzeum Historyczno - Archeologicznego w Ostrowcu kierował Jerzy Bąbel.
21 września 2002 - oficjalne otwarcie pawilonu nr 3 z rekonstrukcją pracowni krzemieniarskiej, wiaty nadszybowej nad kopalnią 7/610. Oddano do ruchu turystycznego kolejny odcinek podziemnej trasy (ok. 110m). Szyb ,,O" otrzymał imię ,,Zenon", natomiast szyb kopalni 7/610 imię ,,Wojciech".
10 października 2002 - Marszałek Województwa Świętokrzyskiego Józef Kwiecień przyznał Muzeum Historyczno - Archeologicznemu w Ostrowcu wyróżnienie za "stałe uatrakcyjnianie ekspozycji muzealnej w muzeum i rezerwacie archeologicznym w Krzemionkach" oraz "szczególne zasługi dla rozwoju turystyki w Województwie Świętokrzyskim
1 czerwca 2004 - otwarcie połączonej podziemnej trasy turystycznej o dł. ok. 480m. Szyb nr 1 otrzymał imię ,,Stefan" na cześć badacza Krzemionek prof. Stefana Krukowskiego.
2004 - prace konserwatorskie w szybie nr 4, nad którym wybudowano pawilon osłonowy. Szyb ten ku czci badacza obiektu otrzymał nazwę ,,Tadeusz".
18 maja 2005- Minister Kultury Waldemar Dąbrowski przyznał Muzeum Historyczno - Archeologicznemu w Ostrowcu III nagrodę w kategorii wystaw archeologicznych w konkursie WYDARZENIE MUZEALNE SYBILLA 2004 za podziemną trasę turystyczną w neolitycznych kopalniach krzemienia w Krzemionkach.
2005-2006 - Prace konserwatorskie w kopalni 6/668.
Wrzesień 2006 - nad szybem kopalni 6/668 wybudowany został pawilon osłonowo- wystawowy.
25 października 2006 - Wiceminister Gospodarki i Prezes Polskiej Organizacji Turystycznej Tomasz Wilczak przyznał na Targach Poznańskich Muzeum Historyczno - Archeologicznemu w Ostrowcu Certyfikat najlepszego produktu turystycznego za rok 2006: Krzemionki - ,,Podróże z pasją - podziemna trasa turystyczna w prahistorycznych kopalniach krzemienia oraz rekonstrukcja wioski neolitycznej".
